گامي در شناخت دعا
قربانعلي الكايي
وقال ربكم ادعوني استجب لكم (غافر- 60)
پروردگارتان گفت: بخوانيد مرا تا شما را پاسخ گويم.
واژهشناسي دعا
دعا در لغت
دعا در لغت به معني فراخواني و ندا كردن و درخواست و نيز
حاجتخواهي از خداوند است. فراخواني خواه از سوي زير دست باشد
مانند بنده كه پروردگار خود را بخواند و يا بزرگتر، كه زيردست
را فرا بخواند مانند دعا و دعوت پيامبر(ص) نسبت به كفّار و
مشركين كه آنها را بسوي خداوند ميخواند.
فراخواني خدا همراه با خضوع است و نسبت به غير خدا گاهي توام
با خضوع است.
فرق دعا با ندا
فرق دعا با ندا آن است كه ندا كردن، بلند نمودن صدا و كشيدن آن
است اما دعا هم آهسته انجام ميشود و هم با صداي بلند و گاهي هم
به وسيله علامتي كه مقصود را بفهماند انجام ميشود مانند دستان
را بسوي آسمان بردن.
دعا در اصطلاح
دعا در اصطلاح عبارت است از خداخواني و استغاثه و زاري و
درخواست چيزي براي خود يا ديگري از پيشگاه الهي.
گاهي ذكر را نيز دعا نامند چنانچه در حديثي از پيامبراكرم (ص)
آمده است. بهترين دعا الحمدلله است.
تاريخچه دعا
تاريخ دعا با آفرينش همراه بوده است آدم و حوا در بهشت و بعد
از هبوط به زمين نيايشهايي داشتهاند كه بعضي از آنها در آيات
قرآن و احاديث معصومين (ع) بيان گرديده است و از ساير پيامبران
و امتهاي آنان در آيات و روايات دعاهاي بسياري نقل شده است.
مانند دعاي حضرت ابراهيم عليهالسلام براي امنيت حرم مكه و
استمرار امامت در نسل او. و دعاي حضرت زكريا براي فرزنددارشدن.
تاثير دعا در ساختار انسان و جهان
در آيات و روايات تصريح شده كه دعا در هر امري نافذ است بجز
دعاهايي كه قابل اجابت نيست.
پيامبر اكرم (ص) فرمودند: «چيزي غير از دعا پيشآمدهاي ناگوار
را باز نميگرداند.»
امام صادق عليهالسلام به ميسربنعبدالعزيز فرمودند:
اي ميسر دعا كن و مگو هر چه مقدر شده است خواهد شد.
به درستي كه نزد خداوند منزلتي است كه به آن نميتوان رسيد مگر
به درخواست و دعا. (الكافي، 2/466)
استجابت دعا
خداوند وعده فرموده كه دعاي بندگانش را اجابت كند و خواستههاي
آنان را عطا نمايد، وعده الهي قطعي و تخلفناپذير است اما
نكتهاي كه در آيات و روايات تذكر و تاكيد شده آن است كه
دعاكننده بايد به حقيقت دعا كند يعني روي نياز به سوي خداوند
بياورد و از او درخواست حاجت كند نه اينكه فقط زبان به دعا
بگرداند و دل از توجه به خداوند غافل باشد.
رابطه قرآن و دعا
اهتمام قرآن كريم به دعا جلوههاي گوناگوني دارد كه بهترين
آموزنده و دقيقترين راهنما با زيباترين اسلوب است. جامعترين
دعاها در كوتاهترين جملات، كه هر كس در هرجا و هر وقت ميتواند
بخواند. بخشي از دعاهاي قرآن از زبان مردان و زنان برجستهاياست
كه داراي مقام عصمت و يا رهرو راستين معصومين(ع) بودهاند و
رفتار و كردار آنان بهترين سرمشق است.
رابطه حديث و دعا
فضيليت و آداب و شرايط و اوقات دعا و موانع استجابت و دهها
عنوان ديگر در احاديث معصومين(ع) بيان گرديده است.
از اينرو علماي رباني پيوسته به جمع، نقل و ضبط ادعيهاي كه از
ائمه اطهار(ع) روايت شده اهتمام و سعي بسيار نمودند، زيرا
پيروي از پيشوايان معصوم از مهمترين وظايف شرعي است و شناخت
معارف ديني و عقايد حقّه و مفاهيم اخلاقي جز از طريق ايشان
ميسر نيست بنا بر اين ايشان به راه و رسم نيايش و عرض حاجت و
چگونگي خضوع و مناجات با خداوند از همه خلايق آگاهترند و نيز
دعاها از بهترين ذخاير علمي و ارزشمندترين گنجينههاي فكري و
زيباترين شاهكارهاي ادبي ميباشند كه مايه ترقي انسان به اوج
كمالات و رستگاري به سعادت باطني و تقرب به درگاه خداوند متعال
است.
رابطه عمل و دعا
اميرالمومنين(ع) فرموده است:
دعا كننده بي عمل همچون كسي است كه بدون زه تيراندازي ميكند.
(نهج البلاغه فيضالاسلام، حكمت 330)
كساني كه گمان ميكنند افراد كار و كوشش را كنار بگذارند يا در
آن سستي كنند سخت در اشتباهند زيرا كه در آيات و روايات تاكيد
شده كه در هر امري ميبايست دعا پشتوانه عمل باشد. بلكه در بعضي
از امور بايد به عمل كوشيد كه از دعا كاري ساخته نيست مانند
امر به معروف و نهي از منكر، كه اگر به آن عمل نشود افراد
بدكار مسلط ميشوند و آنگاه هرچه دعا كنيم به اجابت نميرسد.
آداب دعا
نظر به اينكه دعاع سخن گفتن با خداوند است لازم است دعا كننده
آداب آن را رعايت كند. كه بعضي از علما آن را به آداب پيش از
دعا، هنگام دعا و بعد از دعا تقسيم كردهاند.
برخي از آداب مهم دعا عبارتند از:
1- با معرفت خدا و ايمان صحيح دعا كند.
2- به غير خدا اميدوار نباشد.
3- از آلودگيهاي گناهان توبه كند.
4- كسب حلال داشته باشد و غذاي حرام نخورد.
5- با حضور قلب و توجه كامل دعا كند.
6- خداوند را پيش از دعا ستايش كند و نعمتهاي او را يادآوري و
سپاسگزاري كند.
7- پيش از دعا صدقه بدهد.
8- اول براي حضرت صاحبالزمان(عج) دعا كند.
9- حاجت ديگران را بر خود مقدم بدارد.
10- دستها را هنگام دعا بلند كند چنانچه شيوه پيامبر اكرم(ص)
بوده است.
اوقات استجابت دعا
گر چه درخواست از خداوند وقت معين و جاي مخصوصي ندارد، ولي در
احاديث تاكيد شده است كه بعضي از وقتها و مكانها در اجابت دعا
موثر است.
زمانهاي مهم مانند:
شب و روز جمعه، شبهاي قدر و روز قدر، شبهاي ماه مبارك رمضان،
شب عرفه، مبعث، شب اول ماه رجب، شب نيمه شعبان، هنگام شنيدن
اذان و...
مكانهاي مهم مانند:
مسجد، مسجدالحرام در كنار حجر اسماعيل و مقام ابراهيم و زير
ناودان، داخل كعبه، مسجدالنبي، مسجد كوفه، مسجد سهله، مني،
عرفات، مشعرالحرام، حرم مطهر معصومين (ع) به خصوص حرم امام
حسين عليهالسلام و...
برخي دعاهاي مهم
برخي از دعاهاي مهم عبارتند از: دعاي ابوحمزهثمالي، دعاي توسل،
دعاي كميل، دعاي افتتاح، دعاي جوشن كبير، دعاي سحر، دعاي سمات،
دعاي عهد، دعاي عديله، دعاي عرفه، دعاي مجير، دعاي مشلول، دعاي
مكارمالاخلاق، دعاي ندبه، دعاي نور و...
برگرفته از دايرهالمعارف اسلامي با تصرف و تلخيص
اموري كه دعاكننده بايد ترك كند
1- دعا براي چيزهاي ناشدني و ناروا
امام علي عليهالسلام فرمود:
اي كسي كه دعا ميكني، آنچه را كه ناشدني و نارواست از خدا
مخواه. «الخصال/635/10»
2- شتاب داشتن
امام صادق عليهالسلام فرمود:
مومن پيوسته در خير و رفاه و رحمت خداست، مادام كه عجله نشان
ندهد و نوميدانه دست از دعا نكشد. ( راوي ميگويد) عرض كردم:
چگونه عجله نشان ميدهد؟ فرمود: ميگويد مدتهاست دعا ميكنم و
اجابتي نميبينم. « بحارالانوار 93/374/16»
3- صلاح كار خود را به خدا نياموزد
پيامبر خدا (صلي الله عليه وآله) فرمود:
خداوند تبارك و تعالي فرموده است: اي آدميزاد! از فرماني كه به
تو دادهام اطاعت كن و صلاح كار خود را به من نياموز.
« بحارالانوار 17 /178/24»