أعوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّيطانِ الرَّجيم؛ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيم وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِين وَ صَلَّی اللهُ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّيِّبينَ الطّاهِرين وَ لَعنَةُ اللهِ عَلی اَعدائِهِم اَجمَعين.
اَعوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّيطانِ الرَّجيم؛ «وَ المُؤمِنونَ و المُؤمِناتُ بعضُهُم اولِیاءُ بَعضٍ یَأمُرونَ بِالمَعروفِ وینهَونَ عَنِ المُنکَرِ و یُقیمُونَ الصَلاۀَ و یُؤتونَ الزَکاۀَ و یُطیعُونَ اللهَ و رسولَه اولئِکَ سَیَرحَمُهُمُ اللهُ إنَّ اللهَ عزیزٌ حکیمٌ».[1]
مروري بر مباحث گذشته
بحث راجع به حرکت امام حسین(علیهالسلام) بود. گفته شد که این حرکت مصداق امر به معروف و نهی از منکر است. بعد این مطلب را مطرح کردیم که در باب امر به معروف و نهی از منکر شرایط چهارگانهای مطرح است که یکی از آن شرایط «احتمال عُقلایی در تأثیر» است. یعنی امر به معروف و نهی از منکر وقتی واجب است که مؤثّر باشد وگرنه در صورتی که احتمال تأثیر ندهد، واجب نیست.
ما میدانیم بالاترین منکری که مورد نظر امام حسین(علیهالسلام) بود «غصب خلافت» بود که یزید ـلعنةاللهعلیهـ مرتکب آن شده بود؛ این منکر غیرِ گناهانی از قبیل شرب خمر بود که او مُعلِن به آنها بود. حضرت هم که نهی از منکر میکردند به همه این معاصی اشاره میفرمودند؛ هم غصب خلافت را مطرح کردند، هم فسق علنی را که در اعمالش داشت. از جمله فرمودند: «وَ يَزِيدُ رَجُلٌ فَاسِقٌ شَارِبُ الْخَمْرِ قَاتِلُ النَّفْسِ الْمُحَرَّمَةِ مُعْلِنٌ بِالْفِسْقِ وَ مِثْلِي لَا يُبَايِعُ مِثْلَهُ»؛ اینجا همان جنبه فسق علنی یزید را مطرح فرمودند؛ بعد درباره غصب خلافت فرمودند: «نُصْبِحُ وَ تُصْبِحُونَ وَ نَنْظُرُ وَ تَنْظُرُونَ أَيُّنَا أَحَقُّ بِالْبَيْعَةِ وَ الْخِلَافَةِ».[2] در اینجا حضرت صراحتاً صلاحیّت یزید برای خلافت را رد فرموده و خود را شایسته این جایگاه معرّفی میفرمایند.
من در جلسه گذشته در باب امر به معروف و نهی از منکر گفتم که هم مراتب دارد و هم درجات دارد. اشاره کردم که مرتبه اوّل آن که اخفّ مراتب است، «قلبی» است. البته گفتم که نهی ازمنکر قلبی، نیازمند مُبرِز است و صِرفاً به معنای انکار قلبی نیست. مسألهای که در اینجا مطرح شد این بود که فُقهای ما تمام این مراتب، اَعمّ از قلبی و لسانی و یدی را مشروط میکنند به شرايطي؛ یعنی در امر به معروف و نهی از منکر، خودِ حکم وجوب مشروط به آن شرایط چهارگانه است؛ امّا واجب معلّق نیست. مثلاً آن جایی که احتمال عُقلایی تأثیر ندهد، اصلاً وجوبی در کار نیست؛ یعنی اصلاً حُکمي نیست. این فرق میکند با جایی که «وجوب» آمده، ولی «واجب» معلّق و مشروط به شرایطی باشد.[3]
انكار قلبي، زباني و عملي در روايات
ما گفتیم روایات بسیاری داریم که همین مراتبط و درجات سهگانه را مطرح میفرمایند. یکی از روایاتی که در اين باب هست، روایتی است که در وسائلالشیعه از امام باقر(علیهالسلام) نقل میکنند كه روایت مفصّلی هم هست. از جمله حضرت میفرمایند: «فَأَنْكِرُوا بِقُلُوبِكُمْ وَ الْفِظُوا بِأَلْسِنَتِكُمْ وَ صُكُّوا بِهَا جِبَاهَهُم»؛ یعنی کسانی که فاعل منکر هستند را با دلهايتان بد بشماريد و با زبانهايتان طرد كنيد و به صورتشان بزنيد. یکوقت میگویی «صُكُّوا بِهَا جِبَاهَهُم» به «اَلسنه» برمیگردد، یعنی از نظر زبانی با آنها تندی کنید؛ یکوقت میگویی به «ید» برميگردد، یعنی با آنها برخورد فیزیکی كنيد.
حضرت در ادامه میفرمایند: «وَ لَا تَخَافُوا فِي اللَّهِ لَوْمَةَ لَائِمٍ فَإِنِ اتَّعَظُوا وَ إِلَى الْحَقِّ رَجَعُوا فَلَا سَبِيلَ عَلَيْهِمْ إِنَّمَا السَّبِيلُ عَلَى الَّذِينَ يَظْلِمُونَ النَّاسَ وَ يَبْغُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ أُولَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ هُنَالِكَ فَجَاهِدُوهُمْ بِأَبْدَانِكُم».[4] یعنی در راه خدا از سرزنش هيچ احدي نترسيد؛ پس اگر پند گرفتند و به راه حق برگشتند كاري با آنها نداشته باشيد؛ چرا كه مؤاخذه و مجازات تنها بر كساني است كه به مردم ستم كرده و به دنبال فساد در زمين هستند. آنان هستند كه عذابي دردناك دارند؛ پس در مقابل چنین کسانی با بدنهايتان پيكار كنيد. یعنی بايد با آنها بجنگيد.
روایتی دیگر، از امام حسن عسکری(علیهالسلام) است.حضرت میفرمایند: «مَنْ رَأَى مِنْكُمْ مُنْكَراً فَلْيُنْكِرْ بِيَدِهِ إِنِ اسْتَطَاعَ فَإِنْ لَمْ يَسْتَطِعْ فَبِلِسَانِهِ فَإِنْ لَمْ يَسْتَطِعْ فَبِقَلْبِهِ».[5] هر كس از شما منكري را ديد، اگر ميتواند بايد با دست خود آن را انكار كند، پس اگر نميتواند، با زبانش و اگر نميتواند، بايد با قلبش چنين كند. سيری که اين روايت مطرح کرده از آن طرف است؛ یعنی اوّل دست، بعد زبان و بعد قلب را مطرح کرده است.
فضيلت برخورد كنندگان با منكر در مراتب مختلف
به نهجالبلاغه مراجعه کنید؛ سه روایت پشت سر هم آمده که در همین زمینه است. یکی این روايتی است که صاحب وسائل هم از سید رضی در نهجالبلاغه نقل میکند و میگوید این روایت را طبري از عبدالرحمن بنابیلیلی نقل کرده که گفت: «إِنِّي سَمِعْتُ عَلِيّا(علیهالسلام) يَقُولُ يَوْمَ لَقِيَنَا أَهْلُ الشَّامِ أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ إِنَّهُ مَنْ رَأَى عُدْوَاناً يُعْمَلُ بِهِ وَ مُنْكَراً يُدْعَى إِلَيْهِ فَأَنْكَرَهُ بِقَلْبِهِ فَقَدْ سَلِمَ وَ بَرِئَ وَ مَنْ أَنْكَرَهُ بِلِسَانِهِ فَقَدْ أُجِرَ وَ هُوَ أَفْضَلُ مِنْ صَاحِبِهِ»؛ یعنی اميرالمؤمنين در روز شروع جنگ صفين فرمود اي مؤمنان، هر كس ببيند كه بر اساس ستيز و جنگ عمل ميشود و به سوي منكر دعوت ميشود، پس آن را با قلب خود انكار کند، سالم مانده است؛ و هر كس كه با زبانش آن را انكار کند، پس مأجور خواهد بود و بر فرد قبلي فضيلت دارد. یعنی این دومی که انكار زبانی کرده از اوّلی که انکارش قلبی بود برتر است.
بعد حضرت در ادامه فرمودند: «وَ مَنْ أَنْكَرَهُ بِالسَّيْفِ لِتَكُونَ كَلِمَةُ اللَّهِ الْعُلْيَا وَ كَلِمَةُ الظَّالِمِينَ السُّفْلَى فَذَلِكَ الَّذِي أَصَابَ سَبِيلَ الْهُدَى وَ قَامَ عَلَى الطَّرِيقِ وَ نَوَّرَ فِي قَلْبِهِ الْيَقِينُ».[6] و هر كس كه آن منکر را با شمشيرش انكار کند، با اين نيّت كه كلمه الهي بر فراز باشد و كلمه ظالمين پایین آيد، او كسي است كه به راه هدايت رسيده و در اين مسير قدم گذارده و قلبش را يقين نوراني ساخته است.
در حکمت بعدی، سیّد رضی میفرماید: «وَ فِي كَلَامٍ لَهُ آخَرَ يَجْرِي هَذَا الْمَجْرَى»؛ یعنی این روایت هم در راستای همان روایت قبلی است. حضرت میفرماید: «فَمِنْهُمُ الْمُنْكِرُ لِلْمُنْكَرِ بِيَدِهِ وَ لِسَانِهِ وَ قَلْبِهِ فَذَلِكَ الْمُسْتَكْمِلُ لِخِصَالِ الْخَيْرِ»؛ اینجا هم حضرت همان مراتب سهگانه را مطرح میکنند. اگر كسي منکر را با دست و زبان و قلب انكار كند، چنین کسی تمام خصال خیر در او جمع شده و آنها را کامل کرده است. «وَ مِنْهُمُ الْمُنْكِرُ بِلِسَانِهِ وَ قَلْبِهِ وَ التَّارِكُ بِيَدِهِ فَذَلِكَ مُتَمَسِّكٌ بِخَصْلَتَيْنِ مِنْ خِصَالِ الْخَيْرِ وَ مُضَيِّعٌ خَصْلَةً»؛ امّا بعضی از افراد هم هستند که نهی از منکر زبانی و قلبی میکنند، ولی وارد مرحله یدی نمیشوند. چنین کسی دو خصلت خوب را دارد و يك خصلت نیکو را ضايع كرده است. «وَ مِنْهُمُ الْمُنْكِرُ بِقَلْبِهِ وَ التَّارِكُ بِيَدِهِ وَ لِسَانِهِ فَذَلِكَ الَّذِي ضَيَّعَ أَشْرَفَ الْخَصْلَتَيْنِ مِنَ الثَّلَاث وَ تَمَسَّكَ بِوَاحِدَةٍ»؛ گروه سوم کسانی هستند که فقط نهی از منکر قلبی دارند، ولی با دست و زبان اقدامی نمیکنند؛ اینها به همین یک خصلت نیکو بسنده كردهاند، ولي دو مرتبه ديگر را ضايع كردهاند.[7]
تارک نهی از منکر، مردهاي در ميان زندگان
بعد حضرت میفرمایند: «وَ مِنْهُمْ تَارِكٌ لِإِنْكَارِ الْمُنْكَرِ بِلِسَانِهِ وَ قَلْبِهِ وَ يَدِهِ فَذَلِكَ مَيِّتُ الْأَحْيَاء»؛ عدّهای هم هستند که نه نهی از منکر زبانی میکنند، نه قلبی و نه یدی؛ یعنی هیچکدام از این خصال پسندیده را ندارند. چنین کسی مُرده زندگان است. حضرت در ادامه میفرمایند: «وَ إِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْيَ عَنِ الْمُنْكَرِ لَا يُقَرِّبَانِ مِنْ أَجَل وَ لَا يَنْقُصَانِ مِنْ رِزْقٍ»؛ یعنی خیال نکن که امر به معروف و نهی از منکر مرگ تو را نزدیک میکند و یا روزیات را کم میکند؛ نخیر! انجام این فریضه الهی نه ضربه جانی دارد، نه ضربه مالی. بعد هم میفرمایند: «وَ أَفْضَلُ مِنْ ذَلِكَ كُلِّهِ كَلِمَةُ عَدْلٍ عِنْدَ إِمَامٍ جَائِرٍ».[8] آنچه که از همه اینها برتر است، سخن عادلانه در مقابل حاکم جائر است.
بي تفاوتي نسبت به منكرات، علّت شكست در جهاد
سیّد رضی در حکمت بعدی نهجالبلاغه میگوید: «وَ عَنْ أَبِيجُحَيْفَة»؛ ابوجُحیفه از کسانی بود که امیرالمؤمنین(علیهالسلام) او را خیلی دوست میداشت و آنقدر مورد اطمینان حضرت بود كه او را حافظ بیتالمال قرار داده بود. او میگوید: «سَمِعْتُ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ يَقُولُ أَوَّلُ مَا تُغْلَبُونَ عَلَيْهِ مِنَ الْجِهَادِ الْجِهَادُ بِأَيْدِيكُمْ ثُمَّ بِأَلْسِنَتِكُمْ ثُمَّ بِقُلُوبِكُمْ»؛ میگوید شنیدم امیرالمؤمنین(علیهالسلام) میفرمود اوّلین چیزی که موجب شکستِ شما است و به واسطه آن در جهاد مغلوب میشوید، جهاد با دست، سپس جهاد با زبان و بعد هم جهاد قلبي است. «فَمَنْ لَمْ يَعْرِفْ بِقَلْبِهِ مَعْرُوفاً وَ لَمْ يُنْكِرْ مُنْكَراً قُلِبَ فَجُعِلَ أَعْلَاهُ أَسْفَلَهُ وَ أَسْفَلُهُ أَعْلَاهُ».[9] کسی که در حتّی قلبش نسبت به معروف شناختی نداشته باشد و انکاری نسبت به منکر هم نداشته باشد، چنین انسانی معکوس و وارونه شده و اصلاً دیگر انسان نیست. این تعبير مثل همان «میّت الاَحیاء» است. حضرت میفرماید همین بیتوجهی نسبت به امر به معروف و نهی از منکر است که موجب میشود دشمنان شما را شکست میدهند.
اثر حالی و استقبالی نهی از منکر
جلسه گذشته عرض کردم که ما شرط «احتمال تأثیر» را قبول داریم؛ یعنی میگوییم نهی از منکر وقتی واجب میشود که احتمال عُقلایی نسبت به اثرگذاری آن داشته باشیم. امّا در اینجا دو مطلب هست؛ اوّل اینکه اثرِ فعلی ملاک است یا اَعمّ از اثر فعلی و استقبالی است؟ گفتیم که مراد از احتمال تأثیر، اَعمّ از اثر فعلی و استقبالی است. نکته مهم این است که نهی از منکر اصلاً رفع منکر نیست؛ بلکه دفع منکر است.[10]
وقتی من کسی را که مرتکب منکر شده نهی از منکر میکنم، برای جلوگیری از تحقّق آن منکر در آینده است؛ وگرنه این نهی از منکرِ من نسبت به گذشته که اثری ندارد. چون منکری که انجام شده دیگر تمام شده و کار از کار گذشته است. مثلاً کسی شُرب خَمر کرده است و من او را نهی از منکر میکنم؛ این نهی از منکر نسبت به حال و گذشته که اثری ندارد؛ بلکه برای منع از تحقّق منکر در آینده است. یعنی اثرِ نهیِ از منکری که میکنم، استقبالی است و حالی و فعلی نیست. لذا عرض کردم که شرط اثر اعم از حالی و استقبالی است، ولی به هر حال این نهی از منکر در آینده بر روی فاعل منکر اثر میگذارد.
اثر نهی از منکر، بر فاعل منکر و دیگران
مطلب دوم اینکه مراد از شرط تأثیر، اَعمّ است از اينكه روي شخصِ فاعل منکر باشد يا روی دیگران اثر داشته باشد. یعنی ممکن است نهی از منکرِ من بر روی فاعل اثر نگذارد، امّا بر روی دیگرانی که این نهی از منکر را میبینند اثر بگذارد و باعث شود آنها به طرف انجام آن منکر نروند. این مسأله خصوصاً در مورد منکراتی که در سطح جامعه جنبه عمومیتری دارد بیشتر صدق میکند. یعنی وقتی دیگران ببینید که با فاعل منکر اینطور دارد برخورد میشود، آنها هم حساب کار خودشان را میکند و اگر تصمیم به انجام آن منکر داشتند، از تصمیم خود بر میگردند. لذا میگوییم شرط تأثیر از نظر زمان، اَعمّ از حالی و استقبالی است و از نظر محدوده تأثیرگذاری، اَعمّ از فاعل منکر و دیگری است. این مطلب جلسه گذشته بود که تکرار کردم.
جمعبندی شرط «احتمال تأثیر» در حرکت امام حسين(علیهالسلام)
حالا من در اینجا میخواهم تذکّری بدهم که یک تذکّر فقهی است. حرکت امام حسین(علیهالسلام) هم برای اثرگذاری استقبالی بود و هم برای تأثیر بر دیگران؛ مسلّماً این حرکت اصلاً براي تاثيرگذاري بر روی شخص یزید نبود. در حالي كه فاعل منکر و نوک پیکان نهی از منکر حضرت یزید بود. حضرت در همه سخنانش یزید را به عنوان فاعل منکر مطرح میکند و میفرماید او غاصب خلافت است، او مُعلِن به فسق است، او دارد منکرات را در جامعه ترویج میکند. یعنی نوک پیکان نهی از منکر را به سمت او نشانه رفته است. امّا آيا اين حرکت راجع به او اثر داشته است؟ هرگز اثر نداشته است. بنابر این اگر بگویید نهی از منکر باید روی فاعل منکر اثر داشته باشد، آنوقت نمیتوانید بگویید حرکت امام حسین(علیهالسلام) مصداق نهی از منکر است؛ با اینکه خود حضرت میفرمایند حرکت من نهی از منکر است.
در اینجا به این نکته دقّت کنید که اگر نهی از منکری هیچ اثري نداشت، نه اثر فعلی و نه اثر استقبالی، نه اثر روی فاعل منکر و نه روي دیگران، این مستلزم لَغویّت است. یعنی حکم به وجوب چنین نهی از منکری لغو است. امّا در مورد حرکت امام حسین(علیهالسلام) مسأله اینطور نیست. حركت حضرت گرچه بر روی یزید که فاعل منکر بود اثری نداشت، امّا در جامعه اثر داشت. ممکن است گفته شود که نهی از منکر حضرت در آن زمان و به صورت حالی و فعلی اثر نداشت، ولي بعداً و به صورت استقبالی اثر گذاشت. اگرچه اینطور هم نبود که در همان زمان هم مطلقاً بدون اثر بوده باشد؛ چون اثر حالي و فعلی هم داشت. ولی مسلّماً اثر آن حرکت نسبت به آینده خیلی زیاد و روشن بود. اصلاً بالاترین اثرش این است که بقای دین و اسلام وابسته به همین حرکت امام حسین(علیهالسلام) بود. همین که امروز اسلام باقی مانده، اثر همان نهی از منکری است که حضرت انجام دادند.
عدم اشتراط «اثر فعلي» و «اثر بر فاعل منکر» با استناد فعل امام حسين(علیه السلام)
حالا اینجا میخواهم یک بحث فقهی کنم؛ ما طلبهها در مدرسه میگوییم «سنّت» یکی از ادلّه کشف احکام شرعی است؛ سنّت هم عبارت است از «قول» و «فعل» و «تقریر» معصوم که هر سه اینها حجّت است. یعنی با استفاده از اینها حکم شرعی را به دست میآوريم. بنابر این میگوییم «فعل معصوم حجّت است». حالا بر فرض که ما در این مسأله هیچ دلیلی غیر از فعل امام حسین(علیهالسلام) نداشته باشیم، همین یک دلیل برای اثبات عدم شرطیّت اثر فعلی و عدم شرطیت اثر بر فاعل منکر کافی است. همین که امام حسین(علیهالسلام) خودش میگوید حرکت من برای نهی از منکر است و از آن طرف میبینیم نهی از منکر ایشان نه اثر فعلی داشته و نه بر روی فاعل منکر اثر گذاشته است، از همین فعل حضرت که حجّت شرعی برای کشف حکم شرعی است به دست میآوریم که در وجوب نهی از منکر، گرچه احتمال تأثیر شرط است، ولی این شرط مقیّد به این نیست که حتماً اثر فعلی و بر روی شخص فاعل منکر باشد.
بنابر این، وقتي ما ميبينيم قيام حضرت تأثیر فعلی نداشت، میفهمیم در امر به معروف و نهي از منكر، اثر فعلی لازم نیست و اثر استقبالی در ترتّب حکم وجوب کافی است. همچنین وقتی میبینیم حرکت حضرت بر روی یزید اثر نداشت، میفهمیم در امر به معروف و نهی از منکر، اثر بر روی فاعل منکر لازم نیست و اثرگذاری بر دیگران کافی است. چون فعل امام برای ما حجّت است. این بحث طلبگی بود و کاملاً هم روی اصول و ظوابط فقهی بحث کردیم. بر این اساس قیام حضرت کاملاً منطبق بر ظواهر شرعی بود.
بررسي شرط «ايمني از ضرر» در حرکت امام حسين(علیه السلام)
شرط دیگري که در امر به معروف و نهی از منکر هست، اين است كه بايد خوف ضرر نباشد. این هم یکی از شرایط چهارگانه امر به معروف و نهی از منکر است. ایمنی از ضرر شرط وجوب امر به معروف و نهی ازمنکر است؛ آمر به معروف و ناهی از منکر چه نسبت به خودش، چه نسبت به نزدیکان و بستگانش، نباید خوف از ضرر داشته باشد؛ چه ضرر جانی، چه عِرضی، چه مالی، چه حالی و چه استقبالی. بهطور کلّی خوف ضرر نبايد باشد. یعنی اگر احتمال عُقلایی ضرر داد، دیگر امر به معروف و نهی از منکر واجب نیست.
امام حسین(علیهالسلام) طبق آنچه که مستفیضاً یا متواتراً نقل شده، در مقاطع مختلف گفتند سرانجام اين حرکت شهادت است و این یعنی ضرر جانی. حالا سؤال این است که اینها را چگونه با هم جمع کنیم؟ از این طرف حضرت میفرماید حرکت ما بر محور امر به معروف و نهی از منکر است، از آن طرف هم بهطور مکرّر از حضرت نقل شده كه میفرمودند پایان کار شهادت و کشته شدن است؛ میدانیم که هیچ ضرر جانی بالاتر از كشته شدن نیست.
شرط «ايمني از ضرر» مطلق نیست
در اینجا باید این را عرض کنم که از نظر فقهی شرط «ایمنی از ضرر» بهطور مطلق مدّ نظر نیست. اصلاً وقتی به روایات این باب نگاه کنیم، میبینیم یکی از مراتب امر به معروف و نهی از منکر، برخورد فیزیکی و یدی است و حتّی کسانی که نسبت به این مرتبه کوتاهی میکنند، نکوهش هم شدهاند. بنابر این، هم طبق موازین اصولی که در اصول فقه بحث میکنیم و هم ادلّه خاصّهای که در این باب داريم، اینطور به دست میآوریم که شرط «ایمنی از ضرر» اصلاً بهطور مطلق مطرح نیست. منظور از ادلّه خاصّه در اين مورد، هم دلیل لفظی است و هم فعل امام(علیهالسلام) است؛ قبلاً هم گفتیم که فعل معصوم حجّت است و یکی از راههای کشف حکم شرعی همین است.
تبعیت شرط «ایمنی از ضرر» نسبت به ملاکات احکام
حالا برویم سراغ آن بحثی که ما در اصول فقه داریم. در علم اصول بحثی داریم در باب «ملاکات احکام» که مثلاً اگر دو مسأله با هم برخورد کردند و تزاحمي بين آنها به وجود آمد، كدام را بايد پيش انداخت و به كدام بايد عمل كرد. در آنجا ملاکات احکام را با هم میسنجند و بحث «اَهمّ و مهم» را مطرح میکنند و ملاک اَهمّ را میگیرند و مهم را کنار میگذارند. در اینجا هم بايد ديد ملاك اشتراط ایمنی از ضرر چیست؛ از آن طرف هم باید ملاك وجوب امر به معروف و نهی از منکر را يافت و بعد باید این دو ملاک را با هم مقایسه کرد. مثلاً در جایی كه هم وجوب نهی از منکر هست و هم نهی از منکر ضرر دارد، باید ببنییم چگونه میشود تزاحم اينها را با هم حل كرد.
من بعداً بحث جداگانهای میکنم و خواهم گفت كه «فاعل منکر»، «آمر به معروف و ناهی از منکر» و «خود معروف و منکر» در این حكم تأثيرگذار است. یعنی اینها خودش محل بحث است و اینگونه نیست که همه حالات با هم مساوی باشند. يك ناهی از منکر با يك ناهی از منکر دیگر، با هم مساوی نیستند. اینکه ناهی از منکر کیست، خودش در اَهمّ یا مهم بودنِ ملاک حکم مؤثر است. یک منکر با منکر دیگر مساوی نیست؛ ممکن است قُبح یک منکر از منظر شارع به اندازهای باشد که حتّی با وجود ضرر، نهی از آن منکر دارای ملاکی اَهمّ از ملاک ضرر باشد. جای این بحثها در باب تزاحم بین ملاكات احكام است و هر کدام از اينها هم دلیل خاصّ خودش را دارد.
فرض کنید یک مسلمان یا یک پیغمبر را دارند میکشند؛ در اینجا بنده اگر بخواهم بروم و نهی از منکر کنم و نگذارم كه او را بکشند، آنها به من ضرر مالي ميزنند و مثلاً چند هزار تومان از من میگیرند. یعنی این نهی از منکر برای من ضرر مالی دارد؛ حتّي ممكن است این ضرر مالی مُعتدٌّ به و قابل توجه هم باشد. مثلاً این پول برای من خیلی ارزش دارد و يا من خیلی پولدار نیستیم و وضع مالیام خوب نیست. لذا اگر اين چند هزار تومان را از من بگیرند، نزديك است كه مُفلس شوم. در این شرایط آیا میتوان گفت که نباید نهی از منکر کنم؟! آیا میشود گفت که چون یکی از شرایط وجوب نهی از منکر «ایمنی از ضرر» است و ضرر هم اَعمّ از ضرر جانی و مالی و عِرضی است، در اینجا این شرط وجود ندارد؟! آیا هر ضرري به طور مطلق مانع از نهي از منكر ميشود؟! کدام فقیه چنین حرفی میزند؟! البته این فقط یک مثال ساده بود تا مسأله روشن شود. اینجا باب تزاحم است و بحث ملاکات احکام و برخورد اَهمّ و مهم مطرح است. لذا بايد ديد كدام ملاک مهمتر است.
عدم اشتراط مطلق «ایمنی از ضرر» با استناد فعل امام حسين(علیه السلام)
مطلب دیگری که اشاره کردم اين است كه ما میگوییم فعل معصوم حجّت است. امام حسین(علیهالسلام) نه تنها شرط ایمنی از ضرر را به این معنا و بهطور مطلق ملاحظه نكرد، بلکه وجود ضرر را رسماً اعلام کرد؛ آن هم ضرر جانی. اگر یک فقیه روی این مسأله فکر کند، نمیتواند منکر شود كه حضرت در جايي كه وقوع ضرر قطعي بود، باز هم حرکت كرد و فرمود من دارم امر به معروف و نهی از منکر میکنم. این مسأله را چهطور جواب میدهید؟ اگر «ایمنی از ضرر» بهطور مطلق شرط بود، حضرت با قطع به وجود ضرر جانی نباید نهی از منکر میکردند. بنابر این از همین فعل معصوم که در فقه حجّت است، معلوم میشود اینطور نیست كه ایمنی از ضرر به طور مطلق شرط باشد.
امام حسین(علیهالسلام) شب عاشورا خطبه خواند؛ در آن خطبه فرمود هر کس میخواهد برود، برود. اینها با من کار دارند. با هیچکدام از شما کاری ندارند. كارها و كلمات حضرت خیلی ظرافت دارد، امّا تلاش برای حفظ جان ولیّ الله الاعظم بر آنها واجب بود؛ هرچند کشته شوند. من مال را مثال زدم، امّا مسأله اين است كه حفظ جان ولیّ خدا واجب است، گرچه کشته شوی. یعنی ملاک حفظ جان او نسبت به حفظ جان خودت اَهمّ است. ولی امام حسین(علیهالسلام) چه کار کرد؟ این دریا، این اقیانوس وابسته به بینهایت چه كرد؟ نظر بلند و رحمت و عطوفت او است كه گفت هر که میخواهد برود، برود. فرمود حتّی اگر کسی خجالت هم میکشد، شب را مثل یک مرکب راهوار بگیرد و برود. همهتان برويد!
پیمان وفاداری اصحاب در شب عاشورا
از دختر حسین(علیهالسلام) نقل شده که وقتی پدرم این سخنان را گفت، سرش را پایین انداخت. آن شب در آن بیابان و آن خیمه، چراغ که نبود؛ باز با اين حال حضرت سرش را به زير انداخت تا فضا طوري نباشد كه کسی از حضرت خجالت بکشد. سکینه(علیهاالسلام) میگوید عدّهاي رفتند؛ امّا آنهایی که ماندند، یکییکی بلند شدند و سخن گفتند. مینویسند اوّلین کسی که بلند شد و اظهار وفاداری کرد، برادرش ابوالفضل(علیهالسلام) بود. سخن عجيبي گفت. فرمود ما برای چه برویم؟! «نَفعَلُ ذَلِکَ لِنَبقَي بَعدَک»؛ ما برویم برای اینکه بعد از تو زنده بمانیم؟! حالا میگوییم این ابوالفضل، برادر حسین(علیهالسلام) و پسر علی(علیهالسلام) است و از او جز اين انتظار نمي رود؛ امّا سخنان سایر اصحاب هم شنیدنی است.
بعد از ابوالفضل، اصحاب هم یکییکی شروع کردند به اظهار وفاداری؛ در تاريخ مینویسند اوّلین نفر از اصحاب، مُسلم بنعوسجه بود که بلند شد و گفت اگر من را بکشند، سپس بسوزانند و خاکسترم را بر باد دهند و دوباره زنده کنند و اين كار را هفتاد بار تکرار کنند، من دست از تو بر نمیدارم. بعد از او زهیر بلند شد و گفت اگر مرا هزار بار بكشند، تو را رها نميكنم. همینطور یکییکی هر کدام از اصحاب سخناني گفتند و پیمان وفاداری بستند.
در روایتی دیدم که از زینالعابدین(علیه السلام) سؤال کردند اصحاب پدر شما در روز عاشورا چگونه اینطور جانفشانی میکردند که گويي ميخواهند مشتاقانه به سوی یک محبوب و معشوق بشتابند؟ جریان چه بود؟ حضرت فرمود آن جانفشانیها براي اين بود كه وقتي صحبتهای حسین(علیهالسلام) و اصحاب تمام شد، حضرت رو کرد به آنها و گفت بدانید که فردا همه شما شهید خواهید شد. یعنی دیگر مطلب تمام است. من نمیدانم حسین(علیهالسلام) چه کرده است! ما اصلاً نمیتوانیم تصوّرش را بکنیم.
توسّل به حضرت قاسم بنالحسن(علیه السلام)
در اینجا همه اصحاب جزء مکلّفین بودند و ایستادگی بر آنها واجب بوده است؛ امّا در بین اینها نوجوانی هست كه مكلّف هم نشده است. چون مجلسی مینویسد: «وَ هُوَ غُلَامٌ صَغِيرٌ لَم يَبلُغِ الحُلُم». پسر بچهای بود كه هنوز به سن تکلیف نرسیده بود. رو میکند به حضرت و میگوید «یَا عَمّاه»! عمو جان، آیا من هم از این شهدا هستم؟ حسین(علیهالسلام) به تعبیر ما، از او سؤال میکند آیا تو تحمل این ضرر را داری ؟ به او میگوید: «کَیفَ المَوتُ عِندَک»؛ بگو ببینم مرگ در راه خدا، در ذائقه جان تو چگونه است؟ قاسم میگوید: «یَا عَمَّاهُ أحلَی مِنَ العَسَل»؛ از عسل شیرینتر است.
این جمله قاسم فقط یک حرف نبود! او روز عاشورا منتظر بود که این شربت عسل را بنوشد. چون مینویسند وقتي علیاکبر به عنوان اوّلين نفر از بنیهاشم به میدان رفت و شهید شد، قاسم بنالحسن بلافاصله آماده شد. مجلسی مینویسند: «فَلَمَّا نَظَرَ الحُسَينُ إلَیهِ قَد بَرَزَ إعتَنَقَهُ»؛ وقتی حسین(علیهالسلام) دید قاسم آمده و میخواهد اجازه بگیرد كه به میدان برود، بغل باز کرد و قاسم را به بغل گرفت. «وَ جَعَلَا يَبكِيَانِ حَتَّى غُشِيَ عَلَيهِمَا»؛ یعنی این عمو و برادرزاده آنقدر گریه کردند که بیحال شدند. بعد مینویسد: «فَلَم يَزَل یُقَبِّلُ الغُلَامُ یَدَیهِ وَ رِجلَیهِ حَتَّى أذِنَ لَهُ»؛[11] قاسم شروع کرد دست و پای عمو را بوسه زدن؛ چون امام اجازه نمیداد. آنقدر دست و پای حضرت را بوسید تا اینکه حسین(علیهالسلام) به او اجازه داد.
در بعضی مقاتل مینویسند وقتی حضرت به قاسم اذن میدان داد، همانطور که علیاکبرش را آماده میدان کرد، قاسم را هم آماده و آراسته جنگ کرد. بعد هم به این بیبیها و بچهها گفت بیایید با قاسم خداحافظی کنید. یعنی در مورد قاسم دقیقاً همان کاری را کرد که موقع میدان رفتن فرزندش علیاکبر کرده بود. قاسم به میدان رفت، عدّهای را به درک واصل کرد، امّا طولی نکشید که صدای قاسم بلند شد: «یَا عَمَّاه».../ح
--------------------------------------------------------------------------------
[1]. سوره مبارکه توبه، آیه 71
2. بحارالأنوار، ج 44، ص 324
[3]. این مباحث در علم اصول فقه مورد بررسی دقیق قرار میگیرد؛ جهت اطلاع بیشتر به منابع این علم مراجعه کنید.
4. وسائلالشيعة، ج 16، ص 131
5. وسائلالشيعة، ج 16، ص 134
6. وسائلالشيعة، ج 16، ص 133؛ نهج البلاغه، حکمت 373
[7]. درباره نهی از منکر یدی و برخورد فیزیکی، در فقه اين بحث هست که این مرتبه مشروط به اذن امام و حاکم شرع است. در آنجا بحث این است که این شرط آیا «شرط وجوب» است یا «شرط واجب» است؟ فقها میگویند اذن امام، شرط واجب است نه وجوب. یعنی وجوب نهی از منکر، مطلق است و مشروط به این شرط نیست؛ امّا واجب، مشروط به اذن امام است.
8. نهجالبلاغه، حکمت 374
9. نهجالبلاغه، حکمت 375
[10]. سال گذشته در بحث «تعاون» به این مسأله اشاره کردم و توضیح دادم.
10. بحارالأنوار، ج 45، ص 34 |